Ну, вы памятаеце — у Майка ўвесь час такі выгляд, быццам замест чарговай рэплікі (а гаворыць ён і ў Breaking Bad вельмі мала) ён адкусіць свайму суразмоўцу вуха, уважліва пражуе яго, сплюне і скажа: «Дык а дзе ўсё-такі твой квіток на паркоўку?» Ягоная пакручастая бія часткова раскрываецца ў спін-офе Better Call Saul, і мы бачым, што Майк — чалавек складанага лёсу, і ўсе шматзначныя паўзы перад тым, як ён вымаўляе аднаскладовыя рэплікі, маюць тлумачэнне.
Дык вось, мяне заўсёды цікавіла, што сталася б, калі б, замест таго каб «вырашаць пытанні», Майк Эрмантраўт на нейкім этапе свайго жыцця стаў на светлы бок сілы, увераваў бы і напісаў кнігу. Не перастаючы пры гэтым качацца.
Так, сапраўды, лепшую прозу пішуць паэты. А найлепшую — не літаратары. Людзі, для якіх тэкст — не спаборніцтва за літаратурныя прэміі, не памнажэнне бібліятэчнай мудрасці, а выкладанне жыццёвага вопыту, якога, ва ўсёй ягонай разнастайнасці, у іх да халеры.
Дык вось.
Дазвольце рэкамендаваць вам. Павал Ляхновіч.
Фота Svaboda.org
Як паведамляе нам blurb побач з фотаздымкам, на якім аўтар выяўлены ці то з кракадзілам, ці то са шчупаком, па адукацыі Павал штурман. Служыў на Паўночным флоце, працаваў (і тут любы можа параўнаць стракатасць досведу Майка і Паўла!): трэнерам па кік-боксінгу і боксе, «выбівалам» у рэстаране», ён «будаваў лядовыя пераправы праз раку Об у Сібіры (Расія), на будоўлях у Варшаве, Салехардзе, пад Масквой». Нягледзячы на тое, што Павал — аўтар на гэты момант некалькіх кніг прозы і лаўрэат літаратурнай прэміі, ягоная проза — гэта не феномен le champ litteraire, атрыманы капіяваннем і ўзнаўленнем Джойса ды Кафкі, а вынік доўгага і поўнага падзеяў жыцця.
Тэксты з такой надзвычайнай канцэнтрацыяй сэнсу і глыбіні мог бы напісаць Майк. Калі б супакоіўся хутчэй, чым загінуў.
Ляхновічаў «Зялёны дуб» адкрываецца аднайменнай аповесцю, у пачатку якой у галоўнага героя трапляе бліскавіца. Я называю гэта «аповесцю», хаця ў гэтым уступным тэксце толькі 45 старонак. І вось так тут усё сцісла, настолькі ж (па-Майкаваму!) нешматслоўна, што на адной старонцы адбываецца дзея, якая звычайна ў разрэджанай сучаснай прозе займае дзесяць старонак. Праз дзесяць старонак Ляхновіча ў цябе адчуванне, што ты прачытаў кнігу. Дачытаўшы кнігу, задумваешся так, быццам прайшоў праз поўны склад твораў нейкага класіка, з ягоным ліставаннем і публіцыстыкай.
Таму гэты ўступны тэкст можна было б назваць і раманам — настолькі шмат у тых 45 старонках персанажаў, дынамікі, трансфармацый характараў. Тут ёсць нават марвелаўскі разварот у атрыманне звышздольнасцяў, афарбаваны хутчэй у вясёлыя колеры Deadpool, чым у патэтычную мелодыку Batman.
Вельмі цяжка распавядаць тэкстам пра тэкст і не спойлерыць сюжэт, але я паспрабую зрабіць так, каб ужо згаданай бліскавіцай усё і скончылася. Дык вось, я ніколі не бачыў, як у чалавека б’е маланка. І не ведаю нікога, хто бачыў. Аўтар, выглядае, апісвае досвед, які яму асабіста знаёмы, прычым не з медычных атласаў. Герой у момант сутыкнення з нябеснай стыхіяй толькі адзаймаўся падводным паляваннем, выйшаў з вады ў гідракасцюме. Калі доктар спрабуе зразумець, як і чаму герой застаўся жывы, высвятляецца адна тэхнічная акалічнасць, ведаць якую можа толькі той, хто сам шмат разоў ныраў. І пра гэтую — даволі смешную, дарэчы, — акалічнасць не прачытаеш нават на форумах падводнікаў, настолькі яна спецыфічная. Аўтар жа выкарыстоўвае яе як сюжэтаўтваральную дэталь. І гэта не «літаратура, вычытаная з літаратуры», гэта літаратура, вытрансляваная з жыццёвага вопыту.
Менавіта такім і быў тэкст спрадвеку ад з’яўлення кнігі. Калі мудрыя людзі, у якіх ёсць крыху часу і жадання дзяліцца мудрасцю, сядалі і распавядалі, як збудаваны сусвет. Нагадаю, аўтарства сталася прафесіяй толькі ў сярэдзіне ХХ стагоддзя, тады ў літаратуру і напёрла розных выпадковых тэкстаплётаў, якія пра войны пісалі з энцыклапедый зброі, а пра каханне — з Шэкспіра.
Ляхновіч піша так, як пісаў некалі Гамэр, у якога не было папярэднікаў. Пры гэтым літаратурных рэмінісцэнцый у «Зялёным дубе» хапае. Так, напрыклад, вельмі прыемна пачуць сярод дыялогаў суворых Ляхновічавых мужыкоў цытаты з Караткевіча ці пабачыць аўтарскае бачанне смерці Янкі Купалы. Але не гэта галоўнае тут. Галоўнае — вопыт. Які паведамляе, напрыклад, як можна сябе паводзіць, калі на раскопкі прыходзіць міліцыя і просіць перапісаць усіх удзельнікаў (у «Зялёным дубе» рашэнне прапануецца па-партызанску дасціпнае).
Калі канчаеш аповесць і заглыбляешся ў апавяданні, узнікае ўражанне, што слухаеш гісторыі ноччу ля вогнішча, пасля поўнага прыгодаў дня.
Ляхновічавы апавяданні інтанацыйна адрозныя ад «Зялёнага дуба». Яны дзеляцца на два тыпы: гісторыі з варажбой і чараўніцтвам і вясёлыя флоцкія ўспаміны. Першыя больш вартыя літаратурна, другія хочацца пераказваць, як пераказвалі некалі Зошчанку.
Пры гэтым найбольш грунтоўная з кароткіх навелаў, «Мімалётныя сустрэчы з этна-марскім пейзажам», спалучае ў сабе вартасці добрай літаратуры (напрыклад, ненавязлівую дыдактычнасць) з вясёлым расповедам пра армію.
«Сустрэчы» — гэта гісторыя несавецкага лёсу за савецкім часам.
Паўлаў наратар служыць у падводных войсках, вучыцца ў Баку, за вокнамі — глыбокі савок, тая самая безнадзейная эпоха, калі ў нас не было ўласнай дзяржавы і нават надзеі на ўласную дзяржаву, а носьбіты беларускай мовы з вёсак старанна хавалі гэтую мову, бо яна лічылася «сялянскай». Расказчык вандруе па Саюзе, служыць на флоце. І цікава не тое, з чым ён сутыкаецца, а тое, як ён рэагуе на тое, з чым сутыкаецца.
Ну вось, напрыклад, у савецкім Ерэване армяне, пабачыўшы ягоную форму, кажуць яму: «А добра вам японцы ў 1905 годзе наклалі». І герой здзіўляецца. Японцы? Беларусам? У 1905-м? І толькі потым разумее: «Я ж для іх як сімвал усяго расійскага флоту. Вертухай. Вось і атрымаў». Раней, яшчэ на вучобе, мічман абшнарвае ягоныя рэчы, выхоплівае з іх бацькаў сцізорык і выракае з пагардай: «Ужо нават бульбаны з нажамі ходзяць». І Паўлаў герой раптам адчувае крыўду нейкага зусім не савецкага гатунку: «Кальнула, як вострым, гэтае «нават». Нібыта адсарціравалі і паставілі ў самы кепскі гатунак… Я зразумеў так, што нож пры сабе мець нельга, а беларусу дык зусім нельга… Больш чым іншым нельга… Але не таму што ён самы небяспечны, а таму, што недастойны…».
Ці, слухаючы, як ерэванцы запэўніваюць, што, маўляў, д’Артаньян меў армянскія карані, думае: а чаму беларусам бракуе вось гэткага нацыянальнага гонару?
І бачыш: СССР ніколі не быў той мармеладнай сям’ёй роўных, якой нам яго малявалі ў савецкай школе. Вопыт, апісаны ў (яўна аўтабіяграфічных!) ваенных апавяданнях Ляхновіча, — гэта вопыт чалавека, які асэнсоўвае сябе ў савецкай арміі беларусам менавіта пад ціскам уласнай адрознасці ад іншых. І гэта не проста цікава. Гэта — каштоўна.
У якой-небудзь іншай версіі Беларусі «Мімалётныя сустрэчы з этна-марскім пейзажам» давалі б чытаць у школе, каб выгадаваць сапраўдных патрыётаў. Але не тут і не сёння. Што праўда, усе кніжкі, якія нас сапраўды фармуюць, мы чытаем не са школьнай праграмы, а насуперак ёй.
