Хто такі Дзед Мароз? Вікіпедыя кажа, што гэта казачны персанаж усходнеславянскага гарадскога фальклору, створаны па матывах жыццяпісу Святога Мікалая і народных уяўленняў пра мароз. Існаванне Дзеда Мароза прывязваецца да зімовай змены каляндарнага года.
Але адлік новага года ў розныя часы вёўся па-рознаму. У славян такая перазменка прывязвалася да цыклу работ на зямлі. Таму нават пасля ўвядзення хрысціянства і — адпаведна — хрысціянскага календара, нашы продкі былі схільныя звязваць пачатак года з надыходам вясны (часцей кажуць пра 1 сакавіка, хоць гэта вельмі ўмоўна, бо арыенціроўка была не на хрысціянскі каляндар).
Новы год 1 студзеня?
Традыцыя лічыць пачаткам года 1 студзеня ўзыходзіць да распараджэння рымскага імператара Юлія Цэзара, які ў 45 годзе да нараджэння Хрыстова ўвёў каляндар, названы юліянскім.
Першыя сведчанні пра адлік года ад 1 студзеня згодна з хрысціянскім календаром на беларускай зямлі адносяцца да ХІІ стагоддзя. Тым не менш у народзе гэта яшчэ доўга не прыжывалася. Да таго ж у хрысціянстве адбыўся раскол (канчаткова ў ХІ стагоддзі), а праваслаўнымі было прынята весці гадавы адлік ад 1 верасня (гэта дзень пачатку заснавання свету).
І толькі ў 1583 годзе кароль Рэчы Паспалітай Сцяпан Баторый загадам увёў грыгарыянскі каляндар (уведзены папам Грыгорыем XIII за год да таго). З тых часоў Новы год на беларускіх землях пачалі афіцыйна адзначаць 1 студзеня. Дарэчы, большасць еўрапейскіх краін пераходзіла на сучасную традыцыю святкавання 1 студзеня на працягу XVI–XVII стагоддзяў. Таму ВКЛ сапраўды знаходзілася ў тагачасным цывілізацыйным трэндзе.
Зразумела, адразу прышчапіцца традыцыя не магла. Таму даследчыкі лічаць, што быў час, калі беларусы маглі адзначаць Новы год ажно тры разы: 1 студзеня, 1 сакавіка і 1 верасня.
Асобна зазначым, што ў Расіі адлік новага года з 1 студзеня быў уведзены толькі 1700 годзе ўказам Пятра І, але — па юліянскім календары, які, у сваю чаргу, быў зменены на грыгарыянскі толькі бальшавікамі ў 1918 годзе.
Праўда, пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Таму функцыянаванне грамадства па грыгарыянскім календары было перарванае.
Зрэшты, для беларускага сялянства апісаныя вышэй каляндарныя пературбацыі не мелі прынцыповага значэння. Яно жыло ў культурнай парадыгме той рэлігійнай канфесіі, да якой належала. Паноўнымі ж былі праваслаўе, уніяцтва (1596–1839) і каталіцызм. Найважнейшае значэнне па-ранейшаму мелі і элементы паганства.
Таму тая ж упрыгожаная ялінка (яна з’явілася ў нас у ХІХ стагоддзі, але ў сялянскую хату прыйшла толькі ў ХХ) прынагоджвалася не да Новага года, а ў сувязі з Калядамі. Таму не было і святкавання Новага года як нейкай урачыстасці. Адпаведна, не была распрацавана і «праграма» свята, і Дзеда Мароза не існавала. Затое яго функцыі (перш за ўсё выканання жаданняў і дарэння прэзентаў) выконваў Святы Мікалай.
Яго прыход спачатку адбываўся 6 снежня. Але з’яўленне Святога Мікалая было перасунута да Раства Хрыстова ў сувязі з тым, што Рэфармацыя хрысціянства, якая разгарнулася па Еўропе ў ХVІ–XVІІ стагоддзях, не ўхваляла ўшанавання святых. Гэтым самым фактычна стварылася глеба для ўзнікнення Дзеда Мароза.
Дзед Мароз: пачатак
У шматлікіх краінах аналагам Дзеда Мароза з’яўляецца сёння ўсім вядомы Санта-Клаус. Фармаванне яго вобраза пачалося з кнігі Вашынгтона Ірвінга «Гісторыя Нью-Ёрка», якая ўбачыла свет у 1809 годзе. У ёй гаварылася пра Святога Мікалая. Аднак апісаную гісторыю неўзабаве развіў іншы амерыканскі пісьменнік — Клемент Кларк Мур. Ён у 1823 годзе апублікаваў паэму «Ноч перад Раством, або Візіт Святога Мікалая». У гэтым творы ўпершыню і з’явіўся Санта-Клаус — казачны персанаж, які дорыць падарункі дзецям.
Да 1840 года перароджанага са Святога Мікалая Санта-Клауса ведалі па ўсіх Злучаных Штатах Амерыкі. У далейшым — праз творы выяўленчага мастацтва і розную літаратуру — вобраз узбагачаўся і «раскручваўся». Яго геаграфія ахапіла ўсю заходнюю цывілізацыю.
У 1840 годзе расійскі пісьменнік-рамантык Уладзімір Адоеўскі апублікаваў апавяданне «Мароз Іванавіч». У ім развівалася традыцыя вобраза, закладзеная ў фальклоры. Сам вобраз Мароза яшчэ не быў прывязаны да Новага года.
Да кшталтавання вобраза спрычыніліся таксама такія творы, як паэма Мікалая Някрасава «Мароз, Чырвоны нос» (1863) і п’еса Мікалая Астроўскага «Снягурачка» (1873).
У другой палове ХІХ стагоддзя ў мяшчанскім асяродку Расіі назіраліся спробы стварэння самабытнага дзеда, які дарыў бы дзецям падарункі на Раство. Пасля шэрагу варыянтаў у 1886 годзе ўпершыню адзначаецца Марозка. З яго да пачатку ХХ стагоддзя вырастае блізкі да знаёмага нам вобраз Дзеда Мароза. Але замацавацца ён не паспеў — рэвалюцыі 1917 года прынеслі кардынальныя культурныя трансфармацыі.
Паколькі Беларусь тым часам уваходзіла ў склад Расійскай імперыі, дык гэта гісторыя мае дачыненне і да гарадоў «Паўночна-Заходняга краю».
Дзед Мароз і Краіна Саветаў
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў пралетарскай культуры не было месца мяшчанству і рэлігійнасці. Вобраз Дзеда Мароза трапіў пад фактычную забарону разам са святочнай ёлкай. Хоць яшчэ пры Уладзіміры Леніне ёлка суіснавала з атэістычнымі павевамі. Асабліва строга забарона дзейнічала з 1929 года.
Аднак ужо ў 1935 годзе савецкім кіраўніцтвам з ухвалення Сталіна было вырашана вярнуцца да навагодняга дзейства з ёлкаю і Дзедам Марозам. Але прынагодзілі іх не да Раства (свята рэлігійнага, а таму непрымальнага), а да Новага года (свята свецкага).
Калі ў дакастрычніцкі час ставілася на мэце вобразам Дзеда Мароза дапоўніць рэлігійнае святкаванне Раства Хрыстова, дык бальшавікамі гэты персанаж рэанімоўваўся ў супрацьвагу рэлігійнасці. Урачыстая сустрэча, святкаванне Новага года, хоць і была запачаткаваная Пятром І, але як масавая з’ява ўкаранілася пры савецкай уладзе і з дапамогай яе, каб пераключыць народ са святкавання Божага Нараджэння на аналагічны атэістычны арыенцір. Больш за тое, у сталінскі час Дзед Мароз быў персанажам не апалітычным, а ідэйным. Іншым разам даходзіла да таго, ён маляваўся… з курыльнай люлькай (у чым заключаўся намёк на вобраз Іосіфа Сталіна).
Пасля Другой сусветнай вайны тандэм Дзеда Мароза і Снягуркі паспрабавалі дапоўніць хлопчыкам у чырвоным футры і шапцы з лічбавым азначэннем наступнага года. Хлопчык так і называўся — Новы Год — і выступаў пераемнікам Дзеда Мароза як года старога, мінулага. Пік папулярнасці хлопчыка Новага Года, як можна прасачыць пра тагачасных паштоўках, адносіцца да канца 1950 — сярэдзіны 1960-х гадоў. Але вобраз не прыжыўся і цяпер практычна забыты.
А што ў Беларусі?
У Беларусі сітуацыя больш складаная. Дзед Мароз з’явіўся ў БССР у другой палове 1930-х гадоў. Але ў Заходняй Беларусі пра яго савецкую іпастась практычна ніхто не чуў. Там працягвалі культываваць вобраз Святога Мікалая. Тым не менш, у 1927 годзе з-пад пяра Сяргея Новіка-Пеюна пад псеўданімам Малады Дзядок у Вільні асобнай кніжачкай быў надрукаваны «калядны абразок у 1-й дзеі» «Ёлка Дзеда Мароза».
Знаёмства з творам, аднак, гаворыць хутчэй пра перайманне расійскіх дакастрычніцкіх спроб увасаблення Дзеда Мароза ў суладдзі з беларускай фальклорнай традыцыяй вобраза Мароза-Зюзі.
Прапанаваны пісьменнікам беларускі варыянт вобраза не стаў распаўсюджаным. Прычыны гіпатэтычна бачацца ў тым, што гэты персанаж зараджаўся і развіваўся як сімулякр урбаністычнага культурнага кантэксту праваслаўных хрысціян. Між тым у гарадах Заходняй Беларусі пераважалі і дамінавалі ў міжваенны перыяд яўрэі (іудзеі) і палякі (каталікі). Беларускія культурныя асяродкі ў гарадской мясцовасці тым часам толькі фармаваліся.
З гадамі па ўсёй Краіне Саветаў усталяваўся той вобраз Дзеда Мароза, які нам вядомы з дзяцінства. Пра сучаснае фармаванне персанажа можна казаць, пачынаючы з 1970-х гадоў. З цягам часу забылася, што ён ствараўся дзеля секулярызацыі і атэізацыі культуры і свядомасці савецкіх людзей. Сёння і праваслаўе (Маскоўскага патрыярхату і яшчэ некаторых, але не ўсіх) да навагодняга Дзеда Мароза са Снягуркай ставіцца канструктыўна. Каталіцкая культура мае свой аналаг — Санта-Клауса, аднак ён з’яўляецца канцэптуальным элементам святкавання Божага Нараджэння, рэлігійнай культуры.
